دین به مثابه فرهنگ

این عنوان می تواند نام پروژه ای فکری باشد که توسّط روشنفکران این دیار دنبال شود. دین- و در مورد ایران تشیّع- یک عنصر فرهنگی تاریخی است که با همین وصف می تواند مورد مطالعه قرار گیرد. هر کس از دید خویش روانشناس، جامعه شناس، مردم شناس، فیلسوف و... می تواند به آن بپردازد. این مسأله لااقل دو جنبه خواهد داشت که به اختصار به آن خواهم پرداخت.

اوّل اینکه کسی که تعلّق خاطری به دین دارد باید بداند که نباید این وابستگی را در قضاوتش درباره ی دین و جلوه های بیرونی آن دخالت دهد. او باید دین را امری بداند که گرچه از دید او قدسی و پاک است ولی اکنون روایتها و برداشتهای متفاوتی از آن وجود دارد که چه بسا بسیاری از این جنبه ها اصل دین را زیر سؤال ببرند. پس با دیدن دین به عنوان عنصری فرهنگی که در طول تاریخ شکل گرفته از مقدّس دانستن برداشت عالمان دینی دست بردارد و همه ی روایتها را قابل نقد و بررسی بداند مگر نه اینکه از دید او دین برحق است پس از چون و چرا و تشکیک در حقیقت نترسد.

از سوی دیگر کسی که دین دار نیست نمی تواند و نباید که به این دلیل دین را از عرصه ی اجتماع حذف شده بخواهد چون نه دین و نه هر پدیده ی دیگر فرهنگی قابل حذف نیستند ولی اصلاح پذیر چرا. او می‌توند آنرا به عنوان واقعیّتی ریشه دار بپذیرد و با توجه به اینکه برداشتهایی خردپسندتر یا به تعبیر صریحتر برداشتهایی نزدیکتر به نظر او وجود دارند سعی کند به نوبه خود آنها را تقویت کند تا هر دو گروه با تکیه بر نقاط مشترک بتوانند امکان بقا در دهکده ی کوچک جهانی را داشته باشند.

دو رسم ساده ی سیزده به در وچهارشنبه سوری علیرغم آنکه سرمنشأ آنها محل اختلاف است و آنچنان هم ریشه در باورهای مردم ندارند ولی علیرغم تلاشهای دو دهه ی اخیر حذف نشده اند. مسؤولان راه را در تبدیل یکی به روز طبیعت دانسته اند، هرچند برای دیگری هنوز نامی نیافته اند ولی می توان با نامگذاری مناسب به بهانه ی بدرقه ی سال کهنه و مراسمی مناسب آنرا نیز از این حالت افسارگسیخته خارج کرد. حال اگر دو رسم ساده تنها به خاطر قدمت و خوگرفتن ِمردم به آنها قابل حذف نیستند چگونه می توان این مسأله را در مورد دین انتظار داشت؟ این نوشتار چون همیشه دعوت به میانه روی می کند هم برای دینداران و هم غیر آنها تا مجالی برای همزیستی زیر سقف لاجورد این سرزمین فراهم شود.