کاستاندا، روانگردا‌ن‌ها و دنیای هنر

                                                                                                             شنبه ۳ مهر ۱۴۰۰

      

پناه‌بردن به مواد روانگردان یکی از مصایب عصر جدید به شمار می‌آید که معلول زندگی ماشینی و دوری از معنویّت است. یکی از بدترین جنبه‌های این پناه‌بردن،‌ جستجوی نوعی معنویّت وهمی یا ایده‌گرفتن و انگیزه‌یابی برای خلق آثار هنری است که از دهه‌ی هفتاد به بعد راه افتاد. به عبارت دیگر خطرناک‌بودن این گونه مواد یک‌طرف، دیدگاهی که تلاش می‌کرد آنرا توجیه بلکه تطهیر یا حتّی تقدیس کند طرف دیگر. به این دوره‌ی تاریخی باز خواهم گشت.

 

سریال «نه غریبه‌ی کامل» بر اساس رمانی به همین نام با بازی نیکول کیدمن -که این روزها خیلی به بازی در سریالها علاقمند شده- را می‌دیدم که پیرامون کلینیکی برای درمان افراد آسیب‌دیده است. وی در این کلینیک که در دل طبیعتی بکر و زیبا ساخته شده با رژیم غذایی و تمرین‌هایی تلاش می‌کند افراد را از شرّ گذشته‌ی دردناکی که داشته‌اند نجات دهد و آنان را به زندگی عادی با انرژی و سلامت کامل بازگرداند. مشکل اینجاست که او از مواد رونگردان برای درمان آنها استفاده می‌کند. انتظار داشتم که در نهایت اشتباه‌بودن این فرایند به تدریج آشکار شود ولی با کمال تعجّب سریال با تأکید بر جنبه‌های ادّعایی مثبت و ناچیزشمردن عوارض جنبی آن به پایان رسید. موادی که در این برنامه‌ی غذایی گنجانده شده بودند شامل قویترین مواد حال حاضر مثل LSD  و DMT و قارچ جادویی بود که فقط یک‌بار مصرف آنها می‌تواند همراه با آسیب‌ فراوان و دائمی به تن و روان افراد باشد. ترکیب این مواد مثل نقل و نبات با دوز بالا به افراد داده شد و پلیس فقط برای یکی دو عارضه‌ی جانبی جهت تحقیق و پرس‌وجو آمد و نه نگه‌داری و مصرف آنها. در نهایت کلینیک با قدرت به کار خود ادامه می‌دهد و کسی متعرّض گرداننده‌ی آن نمی‌شود و افراد راضی از آن بیرون می‌روند و در مدح درمان با مواد روان‌گردان کتاب هم می‌نویسند!

 

کسی که کتابهای او در دهه‌ی هفتاد تأثیر زیادی بر هنرمندان به ویژه اهل موسیقی پاپ گذاشت کارلوس کاستاندای معروف بود که با سلسله آثارش به معرّفی جنبه‌هایی از زندگی شمن‌های بومی امریکا پرداخت و برای همین «پژوهش»های مردمشناسانه مدرک دکترایش را هم گرفت. پس از مدّتی بعضی افراد که به دلایلی به سرچشمه‌ی کتابهای پرفروش او شک کرده بودند، به تحقیق پیرامون او پرداختند و متوجّه شدند که آثار او به جای آنکه آنکه مستند باشند، بیشتر حاصل تخیّلات اوست. برای نمونه اصلاً دون‌خوانی وجود خارجی نداشت و شمنی که کاستاندا برای یادداشت‌برداری -و نه آموزش و طیّ طریق عملی- به او مراجعه می‌کرد، نام و ویژگی دیگری داشت؛ با خانواده‌اش زندگی می‌کرد و به مرگ طبیعی هم درگذشت و به هیچ «ورطه»ای نپرید تا جاودانه شود. کارلوس زمانی که مدّعی بود مشغول مصرف «پیوت» (از روانگردانهای رایج در منطقه) بود،‌ در واقع مشغول مطالعه‌ی کتابهایی درباره‌ی این مادّه در کتابخانه‌ی دانشگاه بوده است. خود او به شهادت خانواده‌ی آن شمن نه اهل انجام‌دادن مراسم آیینی آنان بوده و نه کمترین فشاری را تحمّل می‌کرده و به قول همسر آن مرحوم تنها هنرش لاس‌زدن با دختران بومی بوده است. وقتی تحقیقات او زیر سؤال رفت، متولّیان دانشگاه از او توضیح خواستند و او همه‌ی اتّهامات را انکار کرد. آنها از وی خواستند که فیش‌های تحقیقاتش را به آنان نشان دهد ولی او گفت که سیل آمده و همه را با خود برده است! این شد که -برای اوّلین‌بار در تاریخ آن دانشگاه- مدرک دکترایش را از او پس گرفتند چون آن را برای تحقیقات مردمشناسانه به او داده بودند نه نوشتن رمان تخیّلی.

 

کاستاندا دارای کمربند مشکی هنرهای رزمی بود، کتابهای عرفان شرق دور و هند را خوانده بود و به هرحال فردی دانشگاهی نیز به حساب می‌آمد، به اینها یادداشت‌برداری‌هایش از بومیان منطقه را هم بیفزایید تا علّت پروپیمان‌بودن کتابهایش را دریابید. شاید کسی ترفند زیرکانه‌ی او برای نوشتن کتابهای پرفروش و به دست‌آوردن ثروتی هنگفت را به حساب تیزهوشی او بگذارد و این را که شاگردانش تا پایان عمر بیشتر از میان زنان سرسپرده‌ی او بودند که -با اطّلاع همه‌ی آنها- از همه‌شان بهره‌برداری جنسی می‌کرد نیز به پای ساده‌لوحی آن زنان بگذارند که باور کرده بودند با دریافت مایع جنسی او از لحاظ معنوی پیشرفت می‌کنند. او برای آنها داستانهایی از فلان برخوردشان با دون‌خوان تعریف می‌کرد و وقتی می‌گفتند که چنین چیزی را به یاد نمی‌آورند، می‌گفت که در آن هنگام در «دقّت دوّم» بوده‌اند و به وقتش به خاطر خواهند آورد! در عین حال اینجا دو نکته وجود دارد. یکی اینکه وی که به مرگی طبیعی و بر اثر سرطان درگذشت و به هیچ ورطه‌ای نپرید،‌ حق نداشت وصیّت کند که آن زنان نگونبخت (احتمالاً برای پاک‌شدن ردّپای کلاه‌برداری او) پس از مرگش برای رسیدن به جاودانگی با اتوموبیل از فلان درّه بپرند. این وصیّت نوعی تشویق به قتل نفس بود که جسد برخی از آنان بعدها پیدا شد و برخی هم هنوز پیدا نشده‌اند. نکته‌ی دوّم تبلیغ مواد مخدّر به ویژه انواع روانگردان در آثارش بود که با نوعی جستجوی کاذب معنویّت و آفرینشگری دروغین هنری پیوند خورد و حاصل آن هم خیل هنرمندانی بودند که در سنین پایین بر اثر مصرف مواد جان باختند.

 

از آنجا که همیشه کاریکاتور دست دوّم محصولات غربی به اینجا می‌رسد، کتابهای او با استقبال زیادی در ایران مواجه شد و هنوز هم برخی ویدئوهای حرکات من‌درآوردی «تنسیگریتی» در کانالهای فارسی یوتیوب بازنشر می‌شود و طرفدار دارد. احتمالاً هنوز خیلی‌ها در پی پاک‌کردن گذشته‌ی شخصی، حرکت‌دادن پیوندگاه خود و به دست‌آوردن قدرتهای جادویی‌اند. از اینان مضحک‌تر کسانی‌اند که با عنوان «عرفان کاذب سرخپوستی» در پی نقد این داستانهای تخیّلی‌اند؛ پیرامون کتاب «مرشدی از عالم غیب» تورج زاهدی هم بهتر است چیزی نگویم. تشت رسوایی آثار کاستاندا خیلی وقت است از بام افتاده ولی ساخت آثاری مانند «نه غریبه‌ی کامل» نشان می‌دهد که تمایل به عادی‌سازی مصرف این مواد همچنان وجود دارد که البتّه هیچ توجیهی ندارد. نمی‌دانم واقعاً نظارتی بر ساخت آثار سینمایی و تلویزیونی هست و اینکه هنرمندان سرشناسی مانند نیکول کیدمن به صرف وجود داستانی خوش ‌آب‌ورنگ، درآمدزایی و جلو چشم‌بودن به هر پیشنهادی جواب مثبت می‌دهند یا خطّ قرمزی هم برای خود دارند؟