سیاه‌نمایی و سفیدنمایی

                                                                                                  سه‌شنبه ۲۴ خرداد ۱۴۰۱ 

    

مغالطه‌ی تعمیم (Generalization) یکی از پربسامدترین مغالطه‌هاست. تقریباً همه تعریف آن را می‌دانند و بسیاری آن را به کار می‌برند. همه می‌دانند که از یک گزاره‌ی جزئی نمی‌توان به گزاره‌ی کلّی رسید، یعنی این دو گزاره هر دو نادرست‌اند:

 

بعضی اهالی شهر الف جیب‌برند، پس همه‌ی آنها دزدند.

برخی اهالی شهر ب مهمان‌نوازند، پس همه‌ی آنها سخاوتمندند.

 

در مرحله‌ی نظر کسی در نادرستی دو گزاره‌ی فوق شکّی ندارد ولی چون غرض آید هنر پوشیده می‌ماند. یعنی ما تا زمانی منطقی حرف می‌زنیم که درست یا نادرست‌بودن دو طرف ماجرا یا دو قضیّه برای ما فرق نکند ولی اگر باطناً به یکی از دو طرف گرایش داشته باشیم، تعمیم و مغالطه و منطق را خیلی ساده فراموش می‌کنیم. به دو گزاره‌ی زیر دقّت کنید:

 

یک عکس/فیلم یک جنبه‌ی زشت از یک کشور/مردم را نشان می‌دهد پس آن عکس/فیلم همه‌ی آنها را چنان نشان می‌دهد یا سیاه‌نمایی می‌کند.

یک عکس/فیلم یک جنبه‌ی زیبا از یک کشور/مردم را نشان می‌دهد پس آن عکس/فیلم همه‌ی آنجا را زیبا نشان می‌دهد یا سفیدنمایی می‌کند.

 

عرض نکردم؟ حالا پذیرش آن کمی دشوار شد. نه یک فیلم مانند «عنکبوت مقدّس» که درباره‌ی یک قاتل زنجیره‌ای است الزاماً مردم مذهبی آن شهر را چنان نشان می‌دهد و نه عکس و فیلم «فم ‌تریپ» می‌تواند یا امکانش را دارد که وضع جاری در ایران را یکسره سفید نشان دهد. هر دو فقط آن مقدار را معرّفی می‌کنند که از دریچه‌ی دوربین آنها می‌توان دید و نمی‌توان آن مقدار محدود را به کلّ شهر یا کشور تعمیم داد.

 

اتّهام سیاه‌نمایی به فیلم «عنکبوت مقدّس» در حالی زده شد که دست‌اندرکاران آن این اتّهام را رد می‌کردند و آن را فقط درباره‌ی یک شخص دارای ناراحتی روانی دانستند که نظام مذهبی حاکم او را اعدام کرد. بحث پوستر آن فیلم که ربطی به فیلم ندارد و حرم را در مرکز یک شبکه نشان می‌دهد از خود فیلم جداست و قابل نقد است. دو نوع برخورد با خبرنگار فیلم (قاضی و پلیس) هم در تیزر فیلم هست که قاعدتاً باید بر اساس تجربه‌های رویا کریمی مجد باشد که خود او باید بگوید که آن‌ها تا چه حد درستند و البتّه برای قضاوت نهایی باید فیلم را کامل دید.

 

در همان زمان که مصاحبه‌ی عوامل «عنکبوت مقدّس» در نفی سیاه‌نمایی در رسانه‌های فارسی خارج چاپ می‌شد، نقد «فم‌ تریپ» بر اساس سفیدنمایی نیز منعکس می‌شد. در حالی که منطق پشت این دو «نمایی» یک‌اصل بیشتر نیست:‌ تعمیم. به اندازه‌ی کافی خبر و فیلم و گزارش درباره‌ی ایران در رسانه‌های جهان هست و امکان ندارد که چند عکس و فیلم آنها را سفید نشان بدهد؛ نه امکانش هست و نه کسی آن را باور می‌کند. همین حالا تبلیغ تورهای گردشگری متعدّدی در اینستاگرام و تلگرام با محتوایی به مراتب آزادتر درباره‌ی ایران وجود دارد،‌ سازندگانش عراقی‌الاصل نیستند و پدرشان عضو حشدشعبی هم نیست (ربطی به اصل موضوع ندارد البتّه). کانالهایی در یوتیوب هست که گردشگران خارجی سفرشان به ایران را فیلم می‌کنند. حتّی آنها هم چیزی بیش از تجربه‌ی خود را نمی‌توانند بازتاب دهند. گردشگران خارجی کلاً آزادی پوشش و رفتار بیشتری به نسبت ایرانیان دارند و این مختص «فم تریپ» نیست. حتّی در یک شهر مذهبی مانند مشهد گردشگران مسلمان برای ورود به حرم برخی محدودیّتهای ایرانیان را ندارند و در سطح شهر هم مثلاً زنان جوان عراقی با بلوز و شلوار و بدون مانتو می‌چرخند. برای نقد محدویّتها نیازی نیست آزادتربودن دیگران را نقد کنیم یا آن را دسیسه‌ی جمهوری اسلامی ببینیم.

 

آتنا دائمی با بی‌بی‌سی مصاحبه کرده و گفته که چرا فقط زیبایی‌ها را نشان می‌دهند؟ خوب انتظار دارید که گردشگران دنبال چه چیزی باشند؟ دنبال زشتی‌ها؟ اگر کسی به عنوان توریست به امریکا و فرانسه رفت،‌ سراغ مجسّمه‌ی آزادی و برج ایفل می‌رود یا حاشیه‌نشینان فقیر شهرها و تبعیض نژادی؟ ممکن است بگویید منظور دنیای آزاد نیست. اگر کسی به چین رفت و با دیوار چین و دیگر آثار باستانی آنجا عکس انداخت هم سفیدنمایی کرده است؟ زباله‌های گیلان چه ربطی به گردشگر دارد؟ اگر کسی در مسجد شاه اصفهان عکس انداخت باید از زاینده‌رود خشک هم عکس بیندازد؟ اگر کسی از مخاطبان خارجی عکس زاینده‌رود خشک کمی اطّلاعات درباره‌ی ایران داشته باشد و بگوید که زاینده‌رود یک رودخانه‌ی فصلی است، چه جوابی برای آن هست؟

 

اتّهام سیاه‌نمایی پیش از انقلاب هم وجود داشت و رژیم شاه که به خیال خودش چهارنعل به سوی دروازه‌های تمدّن می‌‌تاخت حتّی برای تهیّه‌ی یک فیلم درباره‌ی اعتیاد نیز مانع می‌تراشید. حالا هم وضع همان است با تغییر جای گوینده و مخاطب. نکته‌ی مهم و شایان تأمّل این است که ایران نه آن رژیم است و نه این نظام؛ ساختارهای سیاسی می‌آیند و می‌روند امّا ایران و فرهنگش می‌ماند. اگر کسی تبلیغ چیزی را کرد که محصول نظام است، منتقد حق دارد -با ملاکهای خودش- او را ملامت کند ولی نشان‌دادن آثار باستانی و معماری و زیبایی‌های طبیعت نمایش ایران است نه نظام تا از یک‌سو طرفداران نظام خوشحالی کنند و از سوی دیگر مخالفان نظام آن را ترفند جمهوری اسلامی بدانند. رسانه‌های «معتبر» خبری روزبه‌روز بیشتر تحت تأثیر فضای دوقطبی شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه تویت‌های چندجمله‌‌ای قرار می‌گیرند. این انعکاس افکار عمومی نیست،‌ تحت تأثیر آن قرارگرفتن است.