خطر سراشیبی

                                                                                                     چهارشنبه ۲۴ تیر ۱۳۹۴
  
  

همانطور که موگرینی گفت و بسیاری نیز پیش از او گفته بودند،‌ این توافق فراتر از مسئله‌ی هسته‌ای است. دو طرف متخاصم (ایران و امریکا) سالها بر طبق دشمنی کوبیدند و به جز ارتباطهای جزئی و موقّتی سعی کردند فقط حرف خود را به کرسی بنشانند، امّا حالا مرز خواسته‌ها،‌ اشتراکات، تمایزها و معضلهایشان را ترسیم کرده‌اند. اساس گفتگوها بین ایران و امریکا در عمّان آغاز شد و حالا هم کری و ظریف دو طرف اصلی بودند. پس از توافق هم روحانی و اوباما نظرشان را گفتند و دیگران یا ناظر بودند یا تابع؛ برخی تک‌ضربهای فرانسه نیز  نمایشی بود. 

  

هنر دولت جدید این بود که مسئله‌ی هسته‌ای را به نمونه‌ی کوچکی از اختلاف بین ایران پس از انقلاب و نظم مستقر جهانی تبدیل کرد و در پی حلّ آن برآمد. اینگونه بود که حتّی اضافه‌شدن بحث تحریم تسلیحاتی و موشکهای ایران که ابتدا قرار نبود جزو مذاکرات باشد، سرانجام ِخوبی یافت. تحریم نفتی و به ویژه بانکی اوج تقابل امریکا با ایران بود و می‌توان ادّعا کرد که –لااقل روی کاغذ- حالا ایران به سراشیبی رسیده است ولی خطاست اگر فکر کنیم که این بخش ساده‌ی ماجراست؛‌ مشکلات زیادی در انتظار ایران است.

  

امریکا تجربیات زیادی در زمینه‌ی تغییر سیاستهای خود در قبال کشورهای گوناگون دارد امّا ایران انقلابی با شعار «مرگ بر امریکا» شناخته می‌شود و دشمنی با استکبار جزء جدایی‌ناپذیر آن است. اگر استکبار طرف گفتگو شود (که شد) و اگر تابو مذاکره و رابطه با امریکا شکسته شود (که شد) برای بسیاری دیگر جایگاهی باقی نمی‌ماند. اینکه می‌بینیم حتّی پس از این توافق موفّق هم خیلی‌ها عکس‌های آن‌چنانی می‌گذارند یا مطالب طعنه‌آمیز منتشر می‌کنند،‌ برای این است که چاره‌ای جز این ندارند. حاکمان کره شمالی دیوانه نیستند که حساب و کتابی را که قذّافی کرد با خود نکنند ولی آنها احساس می‌کنند که اگر از در بهبود رابطه با غرب درآیند پس از مدّتی در کره جنوبی حل خواهند شد. اکنون نیز اتباع کره‌شمالی ِشعبه‌ی ایران، با همان منطق از توافق ناراضی هستند. 

  

انتظار مردم از دولت خطر دیگری است. این توقّع که مشکلات مرتفع شده و ارزانی و کاهش چشمگیر تورّم در راه است،‌ می‌تواند به دامن‌زدن انتظارات نابجا بینجامد و دستاویز گروههای سیاسی منتقد شود. آزادی صدمیلیارد دلار بلوکه‌شده نیز آن‌چنان که کارشناسان گفته‌اند خود می‌توان یک بمب اتم باشد و باید بسیار با احتیاط آن را صرف کرد. احیای صندوق ذخیره‌ی ارزی کشور که در زمان ا.ن به باد فنا رفت در کنار پروژه‌های عمرانی نیمه‌کاره در اولویّت است.

  

ظاهر این است که مخالفت کنگره پس از وتو اوباما نمی‌تواند به کسب دو سوّم رأی مخالفان منجر شود ولی اسرائیل بی‌کار نمی‌نشیند و این تحقیر را دوام نمی‌‌آورد. کشورهای عربی مشکلی بزرگتر از اسرائیل هستند که به قیمت همراهی با اسرائیل به تقابل با ایران می‌اندیشند. بهترین راهکار همانطور که کری گفت، ادامه‌ی مذاکرات در زمینه‌های دیگر است. در اکثر نقاط خاورمیانه موضع ایران به امریکا نزدیکتر از کشورهای عربی است. سالها تأکید ایران بر هویّت «اسلامی» راه به جایی نبرد و وزیر امور خارجه‌ی عربستان در سخنان خود فقط بر عربیّت پای می‌فشارد. او سخنگوی کشوری است که اگر جایگاهی در منطقه دارد (جدا از دلارهای بادآورده) به خاطر واقع‌شدن قبله‌ی مسلمانان در این کشور است. ‌با وجود این حتّی با عربستان و هر کشور دیگری جز آن هم می‌توان گفتگو کرد. شاید اگر برخی اشتراکات مذهبی ایران و حاکمان فعلی ترکیه و سود اقتصادی متقابل نبود، اختلافات در سوریه می‌توانست به شکاف عمیقی بین دو کشور بینجامد ولی گفتگوی اردوغان در تهران دو طرف را باز تا حدودی به هم نزدیک کرد. این اشتراک منافع با تمام کشورهای خاورمیانه وجود دارد و جا دارد جلو این ایران‌هراسی بی‌منطق هرچه زودتر گرفته شود.

  

گفتگو حتّی در تعدیل یا کاهش بدترین دشمنی‌ها نیز سودمند است. طرفداران جنگ آسان‌گیر و راحت‌طلب هستند و به جای روند فرساینده‌ی مذاکره، رد و نفی را برمی‌گزینند. آنان در پی عروج ‌اند ولی سقوط می‌کنند. مشکل اینجاست که کسی که سقوط می‌کند فقط در آخرین لحظه می‌فهمد چه بر سر خود آورده که دیر شده است. دولت جدید به سراشیبی رسیده و در سراشیبی هم امکان تصادف و انحراف زیاد است. این گفتگوها باید در داخل هم انجام شود، سال۸۸ جامعه را به دو قطب کاملاً متمایز تقسیم کرد که در نظرسنجی اخیر هم (با انتقادهای گوناگون و تفاسیر مختلف) آشکار بود. این گفتگوهای داخلی چه‌بسا از گفتگوهای خارجی نیز دشوارتر باشد و در آن همه باید سهم داشته باشند جز کسانی که اصلاً به گفتگو اعتقاد ندارند و آب را همیشه گل‌آلود می‌خواهند.