چه چیزی سیاسی نیست؟

                                                                                                             جمعه ۱۵ دی ۱۳۹۱

به اسکار، به کن به جشنواره‌ها ایراد می‌گیرند که سیاسی هستند؛ من می‌پرسم: «چه چیزی سیاسی نیست؟». فیلم جعفر پناهی در فهرست نامزدهای اسکار جای گرفت؛ حالا نوشتن این چند سطر مناسبت بیشتری دارد. 

 

اگر جنبه‌های سیاسی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و جز آن را مبنا بگیریم به هر پدیده‌ دستکم از دو زاویه می‌توان نگریست، یکی آن که آگاهانه بیان می‌کند و دیگری پیش‌زمینه‌ها و بستر فرهنگی پیرامون آن. می‌گویند و شاید هم راست بگویند که در ایران فیلم سیاسی نداریم چون فیلم سیاسی، معترض و ضدّ نظام است و به چنین چیزی در پیش و پس از انقلاب اجازه‌ی ساخت داده نمی‌شد امّا با توجّه به پس‌زمینه‌ی هر فیلم (و در مقیاسی وسیعتر هر پدیده‌ی فرهنگی- اجتماعی) هر فیلمی دارای معانی ضمنی سیاسی است از امیرارسلان نامدار و چشمه تا شهر موشها، کلاه قرمزی و آقا و خانم «میم». همینطور است اقتصاد؛ برای مثال تقدیس فقر را پیش و پس از انقلاب ببینیم از فیلمهای گنج قارونی پیش از انقلاب تا فیلمهای – به اصطلاح امروز- معناگرای پس ازانقلاب و نمایش فقر به عنوان فضیلت؛ و هر دو آوازه‌گر ساختاری سیاسی که توان پر کردن شکاف بین فقیر و غنی را ندارد پس برای پوشاندنش به توجیه آن روی می‌آورد، هر بار با یک وسیله و روش. 

 

بر اساس نگرش دوّم هر فیلم، داستان، اثر علمی، بیان منبری، فاجعه‌ی زیست‌بومی، صفحه‌ی حوادث روزنامه، رخدادهای ورزشگاهی و ... خلاصه هر حضور و غیابی، آینه‌ی اجتماع است. به جشنواره‌ی اخیر و فیلمهای پیرامون خیانت بنگریم. همه با ردّ و انکار یا توجیه و رواداری با آن روبه‌رو شدند. یعنی «آنچه گفته شده» را ملاک نقد خود قرار دادند امّا «آنچه نگفته شده» مهمتر بود. چرا ناگاه مضمون خیانت در سینمای ایران طرح شد؟ طرح این مضمون که برای سینمای محتاط ما که از ممیّزی و محدودیّت واهمه دارد، قاعدتاً باید مشکل باشد. خیانت در معنای وسیع خود، پشت‌کردن بی‌دلیل به اعتماد دیگری و شکستن پیمان است. در این کشور سه‌سال ‌و نیم پیش آرای مردمی که بسیاری از آنها شاید برای آخرین‌بار به یک نظام مدّعی عدالت و مردمگرایی اعتماد کردند، به هیچ شمردند. کسی که پیش از آن انتخابات از امکان غلبه‌ی گروه اندکی بر گروهی بیشتر می‌گفت، حالا سخنرانی می‌کند و می‌گوید که چه کسی گفته مردم حق دارند به هرکس خواستند رأی بدهند! حاکمیّت قانون در مقام مبنا و ملاک روابط اجتماعی قرار بود که فصل‌الخطاب باشد امّا مفسّران آن به مردم پشت و قانون اساسی را از محتوای آن تهی کردند. انتخابات، انتصابات باواسطه شد و نظارت، اعمال نظر شخصی در هر چیز. قوانین درباره‌ی حقوق افراد متّهم آشکار است، نگاهی به کسانی که بحق یا نابحق در سالیان اخیر بازداشت شدند بیفکنید تا ببینید که چند مورد از رعایت اوّلین حقوق قانونی آنها را مشاهده می‌کنید. عالمان دینی در طول تاریخ ملجأ و پناه عامّه‌ی مردم بودند، امّا همینان که در برابر یک نوشته یا تصویر، واکنشی تند از خود نشان می‌دهند، در برابر سوء‌استفاده‌ی حاکمیّت از احساسات مذهبی مردم سکوت کردند. هفت‌سال و نیم است که یک کوتوله‌ی بی‌حیا سیل تهمتها، دروغها و نسبتها را به اشخاص و گروههای مختلف جاری کرده است امّا نه تنها مؤاخذه نشد که ابتدا تشویق و سپس مصلحت‌طلبانه درباره‌ی او سکوت شد. تغییر فضای اجتماعی در این هشت سال شاید بهترین نمونه برای بررسی گفته‌ی پیشوایان دین باشد که «شباهت مردم به زمامدارانشان از شباهتشان به پدرانشان بیشتر است». قبح خیانت در جامعه‌ی ما ریخته و چه بسا اگر همین روند ادامه پیدا کند، کاملاً نهادینه شود. سینما چون نمی‌تواند به بسیاری از عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، دینی و مانند آن وارد شود، این مضمون را در قالب روابطه‌ی دو نفره‌ی یک زوج خلاصه کرده است. 

 

همه‌چیز سیاسی است، از جشنواره‌ی فجر تا مراسم اسکار امّا آن چه عیار این دو رویداد را معلوم می‌کند -جدا از نگاه زیبایی‌شناختی که هر دو مدّعی آن هستند و فکر نمی‌کنم برای داوری نیازی به تلاش زیادی باشد- نوع جهت‌گیری سیاسی است. «سیاسی‌بودن» ناسزا نیست، تنها یک ویژگی است. مثل این است که بگوییم حسین شریعتمداری و سیّدمصطفی تاجزاده به موضوعاتْ سیاسی نگاه می‌کنند، این کاملاً درست است امّا این کجا و آن کجا. طنز ماجرا اینجاست که تمام موفّقیّتهای عمده‌ی سینمایی ایران، با رخنه در سدّ سیاست رخ داد. «طعم گیلاس» اجازه‌ی خروج از کشور نداشت و با پادرمیانی علی‌اکبر ولایتی به کن رفت و «جدایی...» هم در میانه‌ی ساخت با بیانیّه‌ای با مطلع «انّا لله...» متوقّف شد حالا هم فیلم فیلمسازی خروج‌ممنوع به فهرست فيلمهای نامزد اسکار راه می‌یابد. کمی پیشتر مصریان به سازندگان فیلمهای ایرانی که به جشنواره‌ی قاهره رفتند اجازه‌ی حضور در آن کشور ندادند تا معلوم شود که چه سیاستی فعلاً آنجا حاکم است، سیاستی که از فرهنگ می‌ترسد یا به آن خوشامد می‌گوید. 

  

رویکرد نوین اوباما- و به تبع او فرهنگ امروز امریکا- یک تفاوت آشکار با بوش  و پیشینیان وی دارد که تنها بر اساس تحریم کور نیست، آن روش به ایجاد و بیشترشدن جزیره‌هایی مانند کره‌ی شمالی می‌انجامد(بله، قاعده‌ی شباهت دوجانبه‌ی مردم و زمامداران در امریکا نیز مانند ایران- وهرجای دیگر- صادق است). می‌خواهید مقاومت تندروان را کم کنید، به جای اینکه آنان را منزوی کنید، آنها را وارد بازی کنید. نگاهی به لرزه‌ای که پیشنهاد مکرّر مذاکره‌ی مستقیم امریکا بر نظام ایران انداخته بیندازید؛ نظام ایران اصلاً انتظارش را نداشت. مذاکره‌ی غیررسمی همیشگی را اگر در پرانتز بگذاریم، شیطان بزرگ ِرهبر انقلاب و مصداق همیشگی «دشمن» نزد رهبر نظام، کسی است که نباید حتّی نگاه هم به آن بیندازیم چه رسد که با آن روبه‌رو شویم چون آنکه حرف دارد از گفتگو نمی‌ترسد و آنکه جز شعار چیزی در چنته ندارد دستش رو می‌شود پس از آن طفره می‌رود. شخصاً فکر نمی‌کردم که فیلم پناهی تا اینجا پیش برود. در سالی که صاحب‌منصبان سیاسی، این متجاوزان به عرصه‌ی فرهنگ و مسبّبان تعطیلی سینما، خواستند اسکار را تحریم کنند. این بهترین جواب برای آنان است.
  
پ.ن: متن را كمی ويرايش كردم، فيلم پناهی از فهرست ابتدايی پيشتر نيامد، به اين خبر اعتماد كردم كه اشتباه بود. كليّت متن در خور دفاع است، موضوع فيلم پناهی را هم فقط با توجّه به فهرست ابتدايی اسكار در نظر بگيريد.