نیمه‌ی غایب بحث حجاب

                                                                                                   شنبه ۱۹ اسفند ۱۳۹۶

                 

رخداد دختران خیابان انقلاب دوباره بحث درباره‌ی اجباری یا اختیاری‌بودن حجاب را داغ کرده است. اگر رهبرنظام با بی‌درایتی به مسأله ورود نمی‌کرد، می‌شد امید داشت که با تشکیل میزگردهای بحث‌ و گفتگو راهی بخردانه برای این معضل یافت. سیاسی‌کردن هر موضوع از رقص دخترکان تا شعار در نمازجمعه تا یک مسأله‌ی فقهی-اجتماعی شاید آن را برای کوتاه‌مدّت خاموش کند ولی باری که بر دوش حاکمیّت است سنگین‌تر می‌کند تا جایی که دیگر توان‌ کشیدنش را نداشته باشد.

امّا این مسأله وجوه دیگری نیز دارد. از جمله این پرسش: «چرا روند باحجاب‌شدن اختیاری زنان پیش از انقلاب، برعکس شد؟» ساده‌ترین جواب تأثیر «اجبار» است ولی این پرسش جوابهای دیگری نیز دارد. ابتدا به این نقل‌قولها از این یادداشت توجّه کنید:

    

«اسدالله علم» وزیر دربار شاه در یادداشت‌های روزانه‌اش دست‌کم دو بار به این رخداد عجیب و ناگهانی در دانشگاه‌های ایران اشاره کرده است. در یادداشت مربوط به روز هفتم اردیبهشت سال ۱۳۵۶ می‌گوید: «چیزی که دیروز خیلی باعث تعجب من در دانشگاه پهلوی شد، مشاهده‌ی زیادی دختر چادر‌به‌سر بود.»(یادداشت‌های علم، ج۶، ص۶۵). در خاطرات مربوط به ۵۶/۲/۳۱ می‌گوید وقتی به شاه گفتم که دانشجوهای دختر در دانشگاه‌ها چادری شده‌اند، شاه گفت کار مارکسیست‌های اسلامی است(همان، ص۴۴۷). «مارکسیست‌های اسلامی» نامی بود که شاه برای سخنرانان حسینیه‌ی ارشاد به کار می‌برد(حسینیه‌ی ارشاد به روایت ساواک، ص۲۴۹ و ۳۵۶) محمدرضا حکیمی نیز می‌گوید: «این‌جانب از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران تدریس می‌کردم و دانشجویانی بسیار، حتّی از دانشگاه‌های دیگر، به صورت مستمع آزاد در آن کلاس (درس نهج البلاغه) حاضر می‌شدند؛ تا آنجا که تعدادشان به سی‌صد نفر می‌رسید. نیمی از حاضران خانم‌ها بودند و همه با حجاب. آن خانم‌ها از کسانی بودند که تحت تأثیر شریعتی و مطالعه‌ی آثارش، حجاب را انتخاب کرده بودند.» (محمد اسفندیاری، شعله‌ی بی‌قرار، ویراست سوم، ص۵۶). محمد رجبی از دانشجویان آن دوره می‌گوید: «این‌جانب در سال ۱۳۴۷ که به دانشگاه رفتم، فقط یک خانم چادری در آنجا بود. از این رو برای تشکیل انجمن اسلامی دانشجویان که حضور خانم‌های با حجاب در آن ضروری بود، دچار مشکل بودیم. پس از گذشت چند سال من به زندان افتادم و هنگامی که در سال ۱۳۵۵ آزاد شدم و به دانشگاه رفتم، بسیاری از خانم‌ها را با حجاب دیدم که همه متأثر از شریعتی و کتاب‌های او بودند.»(همان(

  

شریعتی مباحث تاریخی-جامعه‌شناختی را مطرح می‌کرد نه شرعیّات. او دعوت به حجاب که نمی‌کرد هیچ، همسر خود وی نیز حجاب نداشت ولی چرا دختران رو به حجاب می‌آوردند؟ بله، برداشت انقلابی از اسلام و تعارضی که با فرهنگ پادشاهی داشت و ابراز اعتراض به آن بخشی از جواب بود ولی مهم این بود که شریعتی نزد جوانان اعتباری به «مسلمان‌بودن» بخشیده بود که آنان دوست‌ داشتند نه تنها نشانه‌های آن را بروز دهند، بلکه به آن مباهات کنند.

پس از انقلاب نه تنها حکومت و فقیهان سنّت‌گرا (حتّی جوانترهایشان) بلکه نواندیشان دینی و روشنفکران مذهبی نیز در ارائه‌ی چهره‌ی به‌روز و مترقّی از اسلام ناکام بودند. حکومت و طرفداران بی‌قیدوشرط آن به کنار، نواندیشان دینی به نقد قدرت و هرآنچه تبلیغ می‌کند همّت گماشتند و از ترویج مبانی اعتقادی غفلت ورزیدند یا کوتاهی کردند. نوشته‌ها و گفته‌های آنان بیشتر حول این موضوع بود که آیا دین را باید به ظاهر فروکاست و آیا اجبار با «لا اکراه فی الدّین» سازگار است؟ اینها درست ولی هیچ ظاهری نیز بی‌اهمیّت نیست و حتّی فقیهانی که حجاب را واجب نمی‌دانند هم به پسندیده‌بودن آن معتقدند. این، مشت نمونه‌ی خروار سیاست‌زدگی مباحث دینی در ایران است که متفکّران وجه غالب خود را نقد و نفی قدرت و نه اثبات آنچه درست است قرار داده‌اند و گویا تا اطّلاع ثانوی نباید منتظر تغییری هم بود.