حسن‌زاده‌ی حکیم

                                                                                                      دوشنبه ۱۲ مهر ۱۴۰۰ 

درگذشت آیت‌الله حسن حسن‌زاده‌ی آملی یکی دیگر از خیل شاگردان علّامه طباطبایی کم کرد. حالا دیگر از میان چهره‌های نامدار حوزوی جوادی آملی باقی مانده و از میان دانشگاهیان ابراهیمی دینانی و البتّه یکی دو نفر دیگر. قدر استاد را از سطح شاگردانی که تربیت کرده است می‌توان بهتر شناخت. حسن‌زاده ویژگی‌های علمی فراوانی داشت که دو تای آن از دید من برجسته‌تر بود:

 

یکی اینکه تسلّطی کم‌نظیر بر علوم سنّتی حوزوی داشت. در زمان قدیم اینکه افراد در چند فن درس بخوانند و صاحب‌نظر شوند خیلی مرسوم بود. این تسلّط چندجانبه به شخص این امکان را می‌داد که بخشهای بزرگتری از فیل حقیقت را که در تاریکی خوابیده لمس کند و درک بهتری از موضوعات داشته باشد. با گذشت زمان و پیشرفت علوم و البتّه تغییر شیوه‌ی زیست افراد به سوی تک‌بعدی‌شدن پیش رفتند. شاید تمرکز علم‌پژوه بر یک حوزه او را دارای تخصّص و تبحّر بیشتری کند ولی باعث می‌شود که به اصطلاح «تصویر بزرگتر» را نبیند و تک‌بعدی بار بیاید. علم هیئت، ریاضیّات قدیم، طبّ سنّتی و مانند آن شاید حالا دانشهایی به‌روز نباشند ولی به هر حال جزو میراث علمی مایند و دست‌کم به‌خاطر اهمیّتی که در تاریخ علم دارند باید حفظ شوند. فقه فقیهی که این دانشها را بداند با کسی که نمی‌داند تفاوت دارد. فقط برای نمونه هرسال و به هنگام استهلال شاهد طرح فتواهای فقهایی هستیم که به وضوح چیز زیادی از علم نجوم نمی‌دانند. اینگونه است که از طبّی که ابن سینا درباره‌اش کتابهایی قطور می‌نوشت، ملّاصدرا چیز چندانی نمی‌دانست و از علم موسیقی فارابی در حوزه‌ی فعلی خبری نیست.

     

دوّمین ویژگی حسن‌زاده جست‌وجوی استادهای فراوان و -اگر این عبارت درست باشد- تخلیه‌ی علمی آنها بود. استادی از استادان معروف و غیرمعروف حوزوی نبود که به نحوی در میان خیل استادان حسن‌زاده نباشد. گاه در ایّام تعطیل یا در ساعات غیرمرسوم حتّی به شکل خصوصی به خدمت استاد می‌رسید و درس می‌گرفت. خودش می‌گفت که در سال فقط دو روز را تعطیل می‌کرد، ‌یکی روز عاشورا و دیگری روز شهادت امیرمؤمنان. این را با وضع فعلی حوزه مقایسه کنید. بسیاری از طلّاب می‌دانستند که مرحوم طباطبایی برادری کوچکتر به نام سیّدمحمّدحسن الهی دارد که در تبریز است و عدل و همانند برادر در علوم عقلی و سیروسلوک است امّا کمتر کسی دامن همّت به کمر می‌زد و برای کسب فیض به تبریز می‌رفت. حسن‌زاده از گفت‌وشنیدهای خود با الهی حکایتها داشت که بسیاری از آن قابل بازگوکردن نیست. خود حسن‌زاده به طباطبایی می‌گفت که هر قدر اخوی بذول هستند،‌ شما کتوم هستید؛ یعنی از احوالات و دقایق عرفان عملی خود چیزی بروز نمی‌دهید. حسن‌زاده کثیرالتألیف بود و کتابهای منتشرنشده‌ی زیادی دارد که امیدوارم این حکایات به وقتش توسّط بازماندگان منتشر شود.

 

در نوشته‌ای که در بزرگداشت افراد می‌نویسند انتقاد رایج نیست ولی حیف است که به یک ویژگی نه‌چندان سازنده‌ی ایشان اشاره کنم. ایشان می‌گفت که به هنگام تدریس یا نوشتن و حاشیه‌زدن بر ملّاصدرا -به عنوان آخرین فیلسوف مسلمان صاحب مکتب- به کرّات می‌دیدم که نظری متفاوت دارم امّا آن را بیان نمی‌کردم. با خود می‌گفتم که اگر قرار به اشتباه‌کردن باشد من به اشتباه اولی هستم تا مولی صدرا (اسمش را اینطور می‌نوشت). در زمان صدرالمتألّهین فلسفه‌ی ابن سینا رایج بود که تا صدسال پس از مرگ او نیز وضع بر همین منوال بود. اگر ملّاصدرا درباره‌ی بوعلی مانند حسن‌زاده عمل می‌کرد، حکمت متعالیه هیچگاه متولّد نمی‌شد. نه حالا و نه هیچگاه دیگر کسی که آخرین حرف را بزند نخواهد آمد و دانش ما از حقیقت نامتناهی دائم باید در رشد و نمو باشد و معنای «متعالی» همین است. امیدوارم در سالهای پایان عمر روش ایشان تغییر کرده باشد و نظرات انتقادی خود از فلسفه‌ی صدرایی را جایی ثبت کرده باشند. نسل گذشته‌ که اخلاق‌مداری، عشق به علم و بی‌اعتنایی به القاب و مناصب بارزترین خصیصه‌اش بود در حال انقراض است،‌ تا ببینیم نسل جدید چه گلی به سر معارف و میراث علمی ما خواهند زد.