قرآن و آزادی اندیشه و بیان

   نکته‌ی قرآنی -۱                                                              ‌                 سه‌شنبه ۱۸ خرداد ۱۳۹۵

  

«فبشّر عباد الّذین یستمعون القول فیتّبعون احسنه» (زمر ۱۷-۱۸)

این آیه از آیات پربسامد دوران انقلاب بود که البتّه وسعت دایره‌ی شمول آن، مخالفانی هم داشت به ویژه پس از پیروزی انقلاب. یعنی تا زمانی که گفتمان دینی در مصدر قدرت نبود همه را دعوت به آزاداندیشی و شنیدن همه‌ی سخنان می‌کرد ولی بعد افتاد مشکلها چون استماع اقوال نیاز به آزادی بیان هم داشت و این بسیاری را خوش نمی‌‌آمد.

خوشبختانه علّامه طباطبایی در المیزان (ج۱۷) قولی که در آیه آمده را شامل همه‌ی اقوال می‌داند و معتقد است که تخصیص آن به اقوال دینی یا قرآنی بی‌وجه است؛‌ این از نکته‌ی اوّل. دوّم اینکه تعبیر «استماع» به معنی گوش فرادادن است ونه مجرّد شنیدن. پس نیمی از راه با تلاش دقیق برای فهم مقصود گوینده‌ی هر نظر حاصل می‌شود و برعکس، کسانی که از ابتدا می‌دانند با فلان کس یا عقیده یا مکتب مخالفند (نگاه به گوینده نه گفته) در همان ابتدای راه از مسیر حقیقت‌جویی خارج می‌شوند. پس استماع نه سمع، گوش‌دادن نه شنیدن و نگاه‌کردن نه دیدن. این هم نکته‌ی دوّم. علّامه می‌افزاید که پویندگان راه از ترس اینکه حقیقتی در یک قول نهفته باشد و آنها با غفلت، از آن محروم شوند به آن گوش فرا می‌دهند و می‌دانیم که این یکی از دوراهی‌های منتقدان مشرب فلسفی ایشان است با کسانی که با انگ یونانی (و اخیراً غربی) فلسفه (واخیراً علوم انسانی) را تخطئه می‌کنند.

ایشان می‌گوید صرف تمایل به حسَن در برابر بد یا قبیح کافی نیست و باید از حسَن به احسن رسید. در نکته‌ی سوّم گونه‌ای رهرودیدن عالم و دانشجو نهفته است. این روش و منش چیزی نیست که یکبار با انتخاب حَسَن بدست آید بلکه مدام باید در پی شنیدن اقوال و انتقال از این منزلگاه به منزلگاه دیگر بود چون حق یا حسَن به شکل نسبی (فازی) در اقوال وجود دارد و ما مدام در معرض اقوال گوناگون‌ قرار داریم. نکته‌ی چهارم و پایانی آنجاست که ایشان می‌گوید برخی افراد در برابر بد، ‌خوب را انتخاب می‌کنند ولی ممکن است بین خوب و خوبتر (حسَن و احسن) همچنان به حسن پایبند بمانند. اینها کسانی‌اند که حسَن را به خاطر چیز دیگری جز حُسن آن انتخاب کرده‌اند و گرنه باید به همین دلیل آنرا کنار می‌گذاشتند. به بیان دیگر انتخاب این افراد معلّل است نه مدلّل. این اشخاص به دلیل وابستگی عاطفی، سرزمینی، خانوادگی یا جزآن دارای عقیده‌ای شده‌اند که اتّفاقاً عقیده‌ی خوبی است ولی چون بر اساس فکر و انتخاب آگاهانه نبوده، توانایی گذشتن از آن را ندارند. این چیزی است که امروز به سادگی بین پیروان افکار مختلف مشاهده‌پذیر است.