نقد فیلم یا فیلمساز؟

                                                                                                  سه‌شنبه ۲۵ آبان ۱۴۰۰

 

سالها پیش کیارستمی تعریف می‌کرد که هنگام اکران یکی از فیلمهایش در امریکا یک کارگردان قدیمی ایرانی و چند نفر همراهش را جلو سینما دیده که با پلاکارد اعتراضی تجمّع کرده بودند. آنان از سنخ آن دسته مخالفان بی‌قیدوشرط حکومت بودند که هر گونه فعّالیّت در ایران را نوعی تأیید نظام می‌دیدند و افرادی همچون کیارستمی را که اساساً با سیاست کاری نداشت (حدّاقل به شکل صریح) و فیلم می‌ساخت و جایزه می‌برد، چهره‌هایی در خدمت موجّه نشان‌دادن حاکمان ایران می‌خواندند. آن اقلیّت حالا به اکثریّت ّعمدتاً بی‌نام و ناشناس شبکه‌های اجتماعی، ‌اکتیویست‌هایی که به عنوان روزنامه‌نگار در رسانه‌های خارج کار می‌کنند (گاه با سابقه‌ی کار در رسانه‌های حکومتی و حتّی احمدی‌نژادی) و دیگر چهره‌های سیاسی یا سیاست‌زده‌ی دیگر تبدیل شده‌اند و یک لبه‌ی قیچی نفی افراد مستقل‌اند. روی این نوشته با آنان نیست.

 

لبه‌ی دیگر قیچی، موافقان بی‌قیدوشرط نظام و خادمان آنند که نیازی به معرّفی ندارند. کار و سابقه‌ی آنان در ایجاد محدودیّت و ساکت‌کردن مخالفان یا اجبار آنها به مهاجرت کاملاً روشن است. این نوشته با آنان کار دارد. به گمانم اصغر فرهادی نکته‌ی تازه‌ای در نوشته‌اش در اینستاگرام نگفت مگر اینکه گروهی خواستار بازنگشتن او از خارج بوده‌اند. این مهمترین جایی است که باید به آن پرداخت. تجربه نشان داده که سینماگران مهاجر به تدریج محو شده‌اند یا کاری در خور نساخته‌اند که مهمترینشان مخملباف و قبادی‌اند. فرزندان مخلباف هم که اصلاً فیلم نساختند. این فشارها اگر یک هدف مشخّص داشته باشد،‌ اجبار فرهادی به مهاجرت است. فرهادی البتّه به لطف سطح کار، جوایزی که برده و روابطش بیکار نخواهد نشست ولی او تا اینجا نشان داده که در وطنش اثر برجسته می‌سازد و خارج از آن تا کنون آن موفّقیّت را تکرار نکرده است.

 

فرهادی پخته‌تر از آن است که صرفاً از روی عصبانیّت واکنش نشان دهد؛ ‌برعکس، تا اینجا امواج حوادث را برای بهتر دیده‌شدن فیلمهایش به خدمت گرفته است ولی او معصوم هم نیست و ممکن است که فشارهای بیش از حدّی که به‌خاطر استقلال و عدم وابستگی به یک گروه مشخّص سیاسی به او وارد می‌شود او را به تصمیمی برساند که نهایتاً به نفعش نباشد. فعّالان سیاسی مانند نرگس محمّدی که مورد عنایت هر دو لبه‌ی قیچی قرار دارند بارها با پیشنهاد دریافت گذرنامه و خروج از ایران روبه‌رو شده‌اند. قطعاً پیشنهاددهندگان این آرزو را برای امثال فرهادی نیز دارند. با توجّه به اینکه گویا قرار است او توضیحات بیشتری هم ارائه کند،‌ از همکاران،‌ منتقدان و ناصحان داخل انتظار می‌رود که با دفاع از او نگذارند که خودش به تنهایی بارش را به دوش بکشد. هنرمندان و دانشوران مانند فرماندهان جبهه‌ی خرد در برابر جهل‌اند، ‌جای آنان در خطّ مقدّم نیست.

 

کیارستمی به آن کارگردان محترم پیش‌گفته و دوستانش گفت که به جای اعتراض به من بیایید داخل سالن و فیلم را با هم ببینیم، ‌بعد درباره‌ی ساخته‌ام با هم حرف بزنیم. به گمانم پیشنهاد کیارستمی می‌تواند معیار خوبی برای ما در برابر فرهادی و دیگر فعّالان فرهنگی باشد، درباره‌ی اثرشان حرف بزنیم نه خودشان. هر گونه نقد یا حتّی اعتراض به اثر هنری جا دارد ولی هر کس به جای نقد اثر سراغ نقد شخص رفت،‌ به بیراهه رفته است. به بیراهه نرویم و از نقد کسانی که به بیراهه رفته‌اند هم نهراسیم.