همزیستی در جهان چهل‌تکّه

                                                                                                    یکشنبه ۲۷ مهر ۱۳۹۹

          

یکی از سریالهای کمدی موفّق چندسال اخیر «نظریّه‌ی انفجار بزرگ» (The Big Bang Theory) بود با ترکیبی دلپذیر –والبتّه ناقص- از تنوّع فرهنگی و بررسی طنزآمیز تضادهای بین آنها و شوخی با ویژگی‌های آیینی و رسم و رسوم ملّتها در قالب دستاوردهای فیزیک نوین. آن قید «ناقص» را برای این آوردم که مثل همیشه و متأسّفانه با اینکه سیاه‌پوستان درصد قابل توجّهی از جمعیّت امریکا را تشکیل می‌دهند ولی مثل بسیاری از سریالهای موفّق دیگر مانند «دوستان» (Friends) خبر چندانی از بازیگران سیاه‌پوست در آن نبود. از آنجا که قصدم بررسی این سریال نیست از این نکته می‌گذرم و می‌روم سر موضوع اصلی این یادداشت.

 

چندروز پیش از قضایای اخیر فرانسه بود که از خودم پرسیدم اگر یکی از شخصیّتهای این سریال مسلمان بود، ‌چه اتّفاقی می‌افتاد؟ به گمانم باید منتظر واکنشهای عجیب و غریب برخی از مسلمانان می‌بودیم. دو تن از شخصیّتهای اصلی این سریال یعنی راجش کوتراپالی هندو و هاوارد والوویتز یهودی‌اند و نویسندگان سریال هر شوخی قابل تصوّری که فکرش را بکنید با آنها می‌کنند؛ از فقر و ازدحام جمعیّت، تناسخ، حرمت گاو و گوشت آن برای راج گرفته تا مراسم مذهبی، غذاهای سنّتی بدمزّه، ختنه‌شدن و دیگر ویژگی‌هایی که راست و دروغ یهودی‌ها به آن معروفند. حتّی درصدی از این شوخی‌ها با مسلمانان می‌توانست به بروز عکس‌العملهای آن‌چنانی بینجامد. همین چندی پیش ریانا در یکی از ویدئو کلیپهایش ناخواسته از یکی از احادیث استفاده کرده بود که پس از واکنش بعضی مسلمانان مجبور به عذرخواهی شد. این مخالفتها برای دیگر مذاهب هم نمونه‌های زیادی دارد،‌ معروفترینش شاید، آهنگ (They Don’t Care About Us) از مایکل جکسون.  اگر واکنشها در حدّ اعتراض نظری باشد، باز امکان تبادل نظر بهتری وجود دارد ولی وقتی کار به خشونت عملی می‌رسد، مسیر به بن‌بست منتهی می‌شود. چرا اینگونه است؟

 

اوّل اینکه قضایای مشابهی علیه مسلمانان از سوی ناسیونالیستهای افراطی در اروپا، بودایی‌ها در میانمار، ‌کمونیستها در چین و یهودیان بنیادگرا در اسرائیل در طول سالیان گذشته دیده شده و می‌شود، این اعمال خشن متأسّفانه مختص یک گروه یا معتقدان به یک دین و مذهب نیست. ندیده‌ام به هنگام بررسی خشونتی که از سوی دیگر عقاید صورت می‌‌گیرد، با «تعمیم»، خطای کس یا کسانی به پای همه یا تمام آن عقیده نوشته شود. لازم نیست یکی از دو طرف مسلمان باشند، گاهی دو گروه غیرمسلمان نظراً یا عملاً از خجالت هم درمی‌آیند؛ این را گفتم تا تأکید کنم مسئله، بررسی بر حق بودن این و آن نیست؛ ‌مشکلی فرامذهبی است که باید با مشارکت همگانی درمان شود.

 

 دوّم اینکه فقط هنگام بروز این رخدادهاست که همه به فکر چاره می‌افتند؛ گفتگوهای ناقص تلویزیونی ابتر می‌ماند و با رخ‌دادن ماجرایی جدید همه سراغ بحثهای دیگر می‌روند. دیروز کرونا و مسئله‌ی شر در جهان مد بود،‌ امروز خشونت مذهبی و فردا موضوع دیگر. لابد دیده‌اید که حتّی متفکّران و روشنفکران در تویتر چقدر پایین‌تر از سطحی که در نوشته‌هایشان دیده‌ایم حرف می‌زنند؛ چرا؟ چون آن نوشته‌ها حاصل تأمّل و تعمّق است و این تویت‌ها حاصل واکنش دفعی و کوتاه‌مدّت. موج گفتگوهای تلویزیونی و یادداشت‌های رسانه‌ای هم تابع جزر و مد اخبار است. پس از فرونشستن هیجان یک خبر، اندیشمندان باید برای رفوکردن جهان چهل‌تکّه‌ی ما آستین بالا بزنند، ‌بدون عجله، با همکاری دیگر عقاید و به شکلی مستمر.

 

سوّم اینکه بسیاری از میزگردهای تلویزیونی درباره‌ی نقش دین در دنیای معاصر، ‌مفید بودن یا نبودن،‌ قابل دفاع بودن یا نبودن آن است. این گفتگوها گرچه در نگاه اوّل به نظر بدون مشکل می‌آیند ولی به شکاف بین ادیان یا دین و سکولاریسم دامن می‌زنند. اتّخاذ یک عقیده امری شخصی است ولی همزیستی بین عقاید امری جمعی؛ آنچه نیاز است در رسانه به آن توجّه شود این است که پس از مفروض گرفتن و پذیرفتن اختلاف عقاید، چه کنیم که تحمّل و مدارای جمعی بالاتر رود و امکان همزیستی و گفتگو بر اساس مشترکات برای همه فراهم شود. اگر بحث،‌ میزگرد یا تبادل یادداشت با محوریّت نفی یا اثبات دین و مذهب باشد، انگشت‌گذاشتن بر این اختلاف ِنظری است و لاجرم تقویت‌کننده‌ی هر عملی است که دیگری را نفی می‌کند. مورد سوّم به نظرم نکته‌ی دقیقی است که اهل قلم باید به آن توجّه کنند.

 

مادر شلدون در سریال مسیحی معتقدی است که پای مسیح را به همه‌چیز باز می‌کند،‌ از صبحانه‌خوردن تا حلّ تئوری‌های فرزندش. چرا در جامعه‌ای که دین و مذهب نقشی اساسی در آن دارد و حتّی نامزدهای ریاست‌جمهوری سعی می‌کنند از آن برای افزایش رأی خود استفاده کنند، این شوخی با مذهب واکنش مهمّی در پی ندارد؟ چون همه فرق مطایبه و توهین را متوجّه می‌شوند. توهین به خشونت دامن می‌زند ولی طنز تعصّبها را زایل می‌کند و گاه به شکلی دقیق‌تر از نقد علمی می‌تواند کاری کند که همه از شباهتهای میان خود شادمان باشند و به تفاوتهای بین خود احترام بگذارند.