تعزیه‌ی «مسافران»

                                                                                                            سه‌شنبه ۲۱ امرداد ۱۴۰۴

اگر قرار به بررسی اثری درباره‌ی تأثیرپذیری بهرام بیضایی از آیین تعزیه باشد، بیشتر افراد ممکن است به یاد فیلمنامه‌ی «روز واقعه» بیفتند ولی گذشته از نارضایتی بیضایی از کارگردانی این فیلمنامه، «مسافران» شاخص‌ترین کارش در این زمینه است. دیگر آثار بیضایی در سینما و تأتر نیز ملهم از شیوه‌ی روایت نمایش سنّتی ایرانی است نه فرنگی امّا نحوه‌ی روایت و ارجاع‌های پرشمار «مسافران» به تعزیه و واقعه‌ی کربلا آن را از دیگر آثار او نیز متمایز می‌کند.

آینه مهمترین عنصر فیلم است که قرار است از خانواده‌ای به خانواده‌ی بعد برسد. صرف‌نظر از نشانه‌شناسی اسطوره‌ای، در گفتمان دینی-شیعی انسان (کامل) آیینه‌ی خداست که او را بر صورت خود آفرید و خلیفه‌ی خود در ارض قرار داد. اینجا نیز در اوّلین نمای فیلم آیینه گرچه روی «زمین» است امّا «آسمان» را نشان می‌دهد.  آینه ملک کسی نیست؛ امانتی است که از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود. این آیینه که خود نماینده‌ی حقیقتی والاست، به نوبت چهره‌ی افراد را نیز در خود نشان می‌دهد و آنها را به خود می‌شناساند. اهمیّت آینه به حدّی است که حتّی اگر خودرو مسافران تصادف کرده باشد ولی آینه همراه آنان نباشد،‌ نشانه‌های عادی نمی‌تواند هویّت آنان را فاش کند مگر اینکه آینه همراه آنان باشد.

 

برعکس روایت متعارف سینمایی که ابتدا حالت طبیعی و عادی را نشان می‌دهد، سپس گره‌افکنی، آنگاه گره‌گشایی تدریجی و نهایتاً پایان فیلم است، اینجا قرار نیست بیننده -درست مانند تعزیه- از چیزی آگاه شود چون از پیش داستان را می‌داند؛ برای همین مهتاب رو به دوربین می‌گوید که آنان به مقصد نمی‌رسند و همه می‌میرند. این مرگ‌‌آگاهی نه تنها از خصایص تعزیه بلکه از ویژگی‌های حماسه‌ی کربلا نیز هست که امام چه در ابتدا و چه در ادامه‌ی سفر و حتّی شب واقعه پایان ماجرا را برای همراهان بیان می‌کند.

 

معرّفی عوامل و بازیگران تعزیه که به نوبت به صحنه می‌‌آیند و خود را معرّفی می‌کنند، در ابتدای «مسافران» نیز دیده می‌شود که مسافران تک‌تک رو به دوربین نام و مشخّصات خود را می‌گویند. خود واقعه‌ی کربلا حین سفر و در میان راه مدینه به کوفه اتّفاق می‌افتد و اینجا هم تصادف حین سفر و میان جادّه است. رویارویی همراهان امام حسین با لشکری بزرگ به تصادف اتوموبیل سواری با نفتکش تبدیل شده است. در تعزیه معمولاً لحظه‌ی اوج تراژدی یعنی شهادت امام حسین را نمی‌بینیم و این رخداد با بازگشت اسب بی‌سوار نشان داده می‌شود. در مسافران نیز اثری از لحظه‌ی تصادف نیست.

 

تبدیل سور به سوگ در بعضی از شاخه‌های فرعی داستان کربلا وجود دارد مانند داستان تمثیلی عروسی قاسم پیش از شهادت او. در برخی نسخه‌های تعزیه گریزی هم به انبیای پیشین و عروسی سلیمان و بلقیس زده می‌شود. این تفاوت بین سور و سوگ تلخی حادثه را دوچندان می‌کند. یکی از فرازهای تکان‌دهنده‌ی روایت کربلا حکایت نامه‌هایی است که برای حضرت فرستاده شد که به کوفه بیاید ولی خود نویسندگان به لشکر ابن زیاد پیوستند. بیضایی اینجا با نامه‌های عروسی که به نامه‌های سوگواری تبدیل می‌شوند به آن اشاره کرده است. به نامه‌رسان گفته می‌شود که این بار وظیفه‌ای متفاوت دارد و آن هم این است که نامه‌هایی که رسانده را باید پس بگیرد.

زمان در تعزیه واقعی نیست بلکه اسطوره‌ای است و گاه عقب و جلو می‌رود یا در یک بازه‌ی زمانی کوتاه اتفاق‌های زیادی می‌افتد. این نکته در فیلم رعایت شده که گرچه زمان «داستانی» فیلم حدود یا کمتر از یک شبانه‌روز است، رخدادهای بسیاری در این یک روز به وقوع می‌پیوندند. تصادف می‌شود، خبرش در روزنامه چاپ می‌شود، خانه‌ای که هنوز دارد رنگ می‌شود آماده‌ی عروسی سپس عزا می‌شود. ابتدای فیلم مهتاب با شوهرش بر سر زمان بگومگو دارند و مهتاب می‌گوید به ساعت خودش سر وقت است و جایی در فیلم ساعت دیواری به عقب کشیده می‌شود.

 

در پرده‌ی پایانی فیلم عزاداران درست مانند تماشاچیان تعزیه دور تا دور صحنه نشسته‌اند و افراد مختلف به میانه‌ی میدان می‌آیند و کلام خود را می‌گویند و می‌روند و تماشاچیان نیز در ابراز احساسات با آنان شریکند چون فقط بیننده نیستند، بخشی از نمایش‌اند. نفس تعزیه بلکه کلّ عزاداری حادثه‌ی کربلا بیش از سیزده قرن است که نه تنها آن حادثه بلکه تشیّع را زنده نگه داشته و گرنه آن رویداد مانند بسیاری از رخدادهای مشابه، ورقی از دفتر تاریخ بود؛ نه منبعی برای الهام می‌شد و نه انگیزه‌ای برای حرکتی جدید در هر زمان. پایان «مسافران» نیز بازگشت آینه است درست پس از آن که ماهرخ لباس عروسی را می‌پوشد و از ادامه‌ی سوگواری امتناع می‌کند و شریک مادربزرگی می‌شود که مرگ به معنای نابودی و پایان را انکار می‌کند. درست پس از این کار خاطره‌ی درگذشتگان تجسّد می‌یابد و به همراه آینه‌ای که قرار است حامل پیام خودشناسی باشد از راه می‌رسد و زندگی جای مرگ را می‌گیرد.