قدرت و فرهنگ

 

ذیل مطلب ِموش و فرهنگستان ادب فارسی، دوستی نوشت که بحث ِزبان بحث ِقدرت است نه فرهنگ. چند جمله بعد اضافه کرده‌اند که علم به زبان انگلیسی است و مراجع علمی به این زبان است. اگر ایشان در جمله‌ی اول قید ِ« نه فرهنگ» را نیاورده بود اختلافی هم نداشتیم و می‌گفتیم منظور، قدرت ِفرهنگی است.

مثالی کوچک شاید راهگشا باشد. در زمان جنگ سرد دو قطب موجود، قدرتی کمابیش یکسان داشتند، چرا زبان ِیکی از آنان عالم‌گیر شد؟ اینجا دیگر قدرت ِصرف نیست که تعیین‌کننده است، بلکه آفرینشگری در عرصه‌های فرهنگی از رشته‌های مختلف دانش گرفته تا تک تک ِهنرها زبان را توانا و چیره می‌کند. حتی قدرت اقتصادی نیز عامل خیلی مهمّی نیست؛ مثالش هم ژاپن. از طرف دیگر اگر خلاقیّت حتی در عرصه‌ای خاص باشد باز هم فراگیری ِزبان را واجب می‌کند گرچه به حدِّ استیلا بر زبان‌های دیگرنرسد مثل وضعی که زبان آلمانی در فلسفه دارد. مسأله جایی تشدید می‌شود که زبان علاوه بر حالت نوشتاری در سطح گفتاری- شنیداری عرضه شود. سینمای قدرتمند آمریکا به تنهایی در گسترش این زبان، نقش یکّه‌ای دارد. از روایت تاریخ تا ترسیم آینده‌ی فرضی در کشکول هالیوود پیدا می‌شود و این عجب که ملّتی با فرهنگی دیرینه مثل یونان به تماشای اساطیر خود به زبان انگلیسی می‌نشیند و این حال ِهمه‌ی فرهنگها حتی زبانهای قوی اروپایی مثل فرانسه است. قضیه جایی جالب می‌شود که فیلمسازی فرانسوی مثل لوک بسون فیلم ژاندارک را به انگلیسی می‌سازد!انصاف را که قدرت سیاسی در این میان بی‌اثر نیست نمونه‌هایش کشورهای استقلال یافته ی شوروی- زبان روسی- و آفریقایی- فرانسه وزبان‌های دیگر کشورهای استعمارگر- است. ولی این تنها یک عامل است، چنان که زبان‌های یاد شده خود زیر فشار زبان انگلیسی در حال تقلّا هستند.

بد نیست به این نکته توجه کنیم که اگر استدلال بالا درست باشد آنچه ما را در آوردگاه تمدن‌های جهان مصون از نابودی می‌کند، فنّاوری هسته‌ای نیست که در بهترین حالت- اگر منظور نوع صلح‌آمیز آن هم باشد - تنها یکی از فنّاوری‌های جهان است. اصلاحات ِاقتصادی ِآمرانه از نوع چینی نیز راهگشا نیست. شاید قدرت اقتصادی بیاورد ولی قدرت فرهنگی خیر؛ که چین در تولید فرهنگ، ادب و هنر ِجهانی جای ِممتازی ندارد و متفکّران و نویسندگانش در بیان اندیشه‌های خود آزاد نیستند . گفتم آزادی مثل اینکه دست روی نقطه‌ی اصلی گذاشتم. اگر زبان و فرهنگ و قدرت ِنوآمده را فرزند آزادی بخوانیم پُربیراه نگفته‌ایم.